Τετάρτη 20 Μαΐου 2015

ΤΑ «ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΑ» ΠΑΙΔΙΑ ΕΙΝΑΙ ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΠΑΙΔΙΑ;

      «Γεννήθηκες με φτερά. Γιατί λοιπόν προτιμάς να σέρνεσαι στην ζωή σου;»       Rumi

      Λίγο πολύ σχεδόν όλοι μας, στα σχολικά μας χρόνια ζήσαμε την εμπειρία του να είμαστε ή εμείς οι ίδιοι ή κάποιος άλλος διαφορετικοί/ος. Πως ορίζεται όμως ο όρος «διαφορετικός»;; Υπάρχει όντως διαφορετικό, ξεχωριστό παιδί, κάποιοι βέβαια απευθύνονται στα «διαφορετικά» παιδιά ως «το άλλο παιδί», εκείνο που διαφέρει με τις πράξεις του, εκείνο που είναι έντονα ατίθασο, εκείνο που έχει μία κινητική δυσκολία, ή μία νοητική δυσκολία, εκείνο που ο πατέρας του είναι αλκοολικός, ή που δεν έχει γονείς, εκείνο που κάθε μεσημέρι μετά το σχολείο δεν επιστρέφει σπίτι όπως τα περισσότερα παιδιά, αλλά σε έναν χώρο που για εκείνο είναι το σπίτι του και αποκαλείται χώρος φιλοξενίας. Εκείνο το παιδί που έχει μία παραπληγία, το παιδί που προσπαθεί να ξανασυστηθεί έπειτα από μία τραυματική εμπειρία ατυχήματος που του επέφερε πολλές κακώσεις και δυσκολίες στην ανάπτυξη του. Αυτά και άλλα πολλά συνθέτουν το προφίλ αυτών που ονομάζουμε «διαφορετικά παιδιά».

      Παρ’ όλα αυτά δεν είναι «διαφορετικά» είναι παιδιά με τις ιδιαιτερότητες και τις ικανότητες τους, είναι παιδιά που ξεχωρίζουν όπως όλα τα παιδιά άλλωστε ακόμα και από έναν «καλό» ή «κακό» μαθητή, όπως έλεγαν παλαιότερα στους εκπαιδευτικούς χώρους. Αυτό το στοιχείο που χαρακτηρίζει ένα παιδί ξεχωριστό προκαλεί την εντύπωση και στα άλλα παιδιά της ηλικίας του να θεωρούν ότι έχουν μία υπερδύναμη να χλευάζουν, να ειρωνεύονται και να «κακοποιούν» λεκτικά τους ομηλίκους τους. Δυστυχώς η παιδεία που λαμβάνει κάθε ‘άνθρωπος είτε είναι ανήλικος είτε είναι ενήλικος διαμορφώνει και μία πλήρη εικόνα για το πώς μπορεί να φέρετε στους συνανθρώπους του. Συγκεκριμένα στην σχολική κοινότητα όλα τα παιδιά είναι ισότιμα, μεταξύ τους δεν έχουν κάτι να χωρίσουν, δεν έχουν να ανταγωνιστούν για κάτι και όμως τις περισσότερες φορές αρκεί σε μία σχολική τάξη να υπάρχει ένα παιδί που να «τραβάει» την προσοχή των άλλων και μάλιστα αρνητικά Να γίνεται αντικείμενο αρνητικών σχολίων και χλευασμού. Είτε αντιδρά άμεσα είτε όχι εκείνο το παιδί νιώθει αδύναμο, αποθαρρυμένο, μόνο, στο να προστατεύσει τον εαυτό του, μ’ αποτέλεσμα η δυσκολία οριοθέτησης του να δίνει την δύναμη (ή αδυναμία) στην μάζα των υπόλοιπων παιδιών να συνεχίσουν ανενόχλητα το γιουχάισμα τους να εκτοξεύουν επάνω του όλη τους την αδυναμία και την ανασφάλεια που για εκείνους είναι υπέρτατη δύναμη και φυσιολογική αντίδραση.

      Αν θα μπορούσαμε να αναλύσουμε λίγο περισσότερο τους λόγους που κάποια παιδιά «ερεθίζονται» μπροστά στην θέα ενός αδύναμου φαινομενικά παιδιού θα διαπιστώναμε ότι η ανάγκη αυτών των παιδιών για επιβολή, χρήση δύναμης και εξουσίας καλύπτουν την αδυναμία της προσωπικότητας τους, είναι παιδιά εσωτερικά αδύναμα, χωρίς όρια που αρέσκονται ο «αδύναμος» διπλανός τους να γίνεται αντικείμενο των επιβολών τους. Εξάλλου τα περισσότερα παιδιά και πολύ περισσότερο οι έφηβοι αρέσκονται όταν κάνουν κάποια πράγματα όλοι μαζί, όταν ανήκουν σε μία μάζα, μία κλίκα, είναι η επιβράβευση που παίρνει ο ένας με τον άλλον. Σαν να δίνουν όρκους ότι θα λειτουργούν σύμφωνα με τους κανόνες τους και όσοι δεν είναι σαν και αυτούς θα είναι η εύκολη λεία τους, που θα αποδοκιμάζουν, θα εμπαίζουν, θα χλευάζουν.

      Η «ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΤΗΤΑ» ΣΤΙΣ ΠΡΩΤΕΣ ΤΑΞΕΙΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ

      Υπάρχουν αρκετές κατηγορίες παιδιών όπου η κινητική, νοητική η συναισθηματική ανάπτυξη και συγκρότηση, τους χρειάζεται μία επιπλέον και μεθοδευμένη προσοχή και κατάρτιση. Ορισμένα παιδιά έχουν την ανάγκη να είμαστε δίπλα τους ουσιαστικά ώστε να βοηθηθούν να αναπτύξουν ικανότητες και δεξιότητες που για κάποιους λόγους δεν έχουν ξεδιπλωθεί. Μία τέτοια λοιπόν, κατηγορία παιδιών είναι εκείνα που ανήκουν στις διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές, συγκεκριμένα στον αυτισμό. Υπάρχουν ορισμένοι γονείς που δεν τους είναι καθόλου εύκολο να παρατηρήσουν ή να παραδεχθούν αυτό το κάτι που ξεχωρίζει στο παιδί τους και κατά συνέπεια να ενεργήσουν ανάλογα, συνήθως οι γονείς θα επισκεφθούν έναν αναπτυξιολόγο όταν από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού σχολείου ή λίγο πριν η δασκάλα ή η Νηπιαγωγός παροτρύνει και παρακινήσει τον γονέα για κάτι που αξιολόγησε. Όταν αυτό γίνει το αρχικό σοκ αυτού του ακούσματος είναι έντονο και τις πρώτες ημέρες η δυσκολία να το δεχτούν, να το συνειδητοποιήσουν και να το αξιοποιήσουν μπαίνει σε δεύτερη μοίρα. Η είδηση αυτού του νέου ακούσματος αρχικά κάνει τους γονείς να «παγώνουν» και μη ξέροντας πως να το χειριστούν πανικοβάλλονται. Μετέπειτα δραστηριοποιούνται και πλέον είναι μόνο στο χέρι τους πως θα βοηθήσουν αυτό το παιδί να ενταχθεί στην πραγματικότητα του, ποιους κώδικες θα χρειαστεί να ανακαλύψουν έτσι ώστε η λειτουργικότητα να είναι κατά βάση αρεστή για το ίδιο το παιδί. Η βαρύτητα του αυτισμού διαφέρει από άτομο σε άτομο και περιλαμβάνει από σοβαρά προβλήματα καθημερινής λειτουργικότητας έως και υψηλή λειτουργικότητα χωρίς κάποια ελλείμματα σε νοητικό επίπεδο, εξάλλου είναι διαπιστωμένο ότι παιδία που ανήκουν στο φάσμα του αυτισμού είναι ιδιαίτερα ευφυή. Είναι χρήσιμο και απαραίτητο σε όλη την διάρκεια της εκπαίδευσης τους τα παιδιά να μαθαίνουν, να εκπαιδεύονται στην κοινωνική συνείδηση, το πόσο χρήσιμοι μπορεί να είναι ο ένας για τον άλλον, την ισότητα και βεβαίως τον αμέριστο σεβασμό προς τον συνάνθρωπο στους. Η ανταμοιβή για την προσπάθεια που απαιτείται είναι μία βαθύτερη κατανόηση της ανθρώπινης κοινωνικής αλληλεπίδρασης και μια αναγνώριση του θαύματος ανάπτυξης του ατόμου. (Κιοσέ, Π, 2014)

      Σε κάποιες συνελεύσεις που γίνονται στα μαθητικά έδρανα ειδικοί ομιλητές ενημερώνουν, συζητούν με τους μαθητές για την ικανότητα να υπερασπίζουν τους συνανθρώπους τους αντί να τους κατακρίνουν. Σε μία από αυτές τις ομιλίες λοιπόν, μία κοπέλα πήρε τον λόγο και είπε: «Ας σταματήσουμε να πειράζουμε αυτό το αγόρι. Βεβαίως, είναι διαφορετικός από εμάς, αλλά είμαστε μαζί. Μέσα του δεν διαφέρει καθόλου από εμάς και χρειάζεται την αποδοχή μας, την αγάπη μας, την συμπόνια και την έκφραση μας. Χρειάζεται ένα φίλο. Γιατί να τον κακοποιούμε συνέχεια και να τον υποβιβάζουμε; Ζητώ απ’ όλο το σχολείο να φέρεται φιλικά απέναντι του και να του δώσει μία ευκαιρία»!

      O τύπος ιδιοσυγκρασίας κάθε παιδιού συνήθως «χτίζεται» με τον γονικό τύπο με τον οποίο ταυτίζεται περισσότερο. Ιδιαίτερη σημασία έχει το πως «χτίζεται» μία οικογενειακή επιρροή σε θέματα αξιών, παιδείας, κοινωνικής συνείδησης, αλληλεγγύης. Παράδειγμα εάν ο γονέας κρίνει αρνητικά ή μειονεκτικά ένα παιδί με μία ξεχωριστή ιδιότητα τότε είναι πολύ πιθανό το παιδί να υιοθετήσει σε παρόμοια μορφή αυτή την εικόνα. Δεν είναι τυχαίο που σε αρκετά σχολεία υπάρχουν παιδία άλλης εθνικότητας, άλλης χώρας, οι ίδιοι οι γονείς να κρίνουν να περιθωριοποιούν με την στάση τους αυτά τα παιδιά και τις οικογένειες τους. Είναι σχεδόν σίγουρο ότι την ίδια συμπεριφορά θα υιοθετήσει και το παιδί τους. Η εικόνα μας και αυτό που προβάλλουμε ως ενήλικοι είναι ο καθρέφτης της ιδιοσυγκρασίας μας. Και τα παιδιά μπορούν πολύ εύκολα να μιμηθούν αυτόν τον καθρέφτη και ας μας κακοφαίνεται πολλές φορές όταν σ’ αυτόν προβάλλουμε τις δικές μας ανασφάλειες, τα δικά μας λάθη. Ας ξεσκονίσουμε λοιπόν τον καθρέφτη στον οποίο εμείς οι ίδιοι φαινόμαστε.

Δευτέρα 1 Δεκεμβρίου 2014

«ΤΟ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΟ ΤΟΥ ΠΕΝΘΟΥΣ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ»

      Μία κατάσταση, κάτι που επικρατεί στον χώρο της Εκκλησίας εδώ και αρκετούς αιώνες όπως είναι η εθιμοτυπία και η σημασία για τα μνημόσυνα μπορεί και έχει άμεση σχέση με την ψυχολογική σημασία του πένθους που βιώνει στην παρούσα φάση εκείνος/οι που μένουν πίσω. Συμβολικά λοιπόν μπορούμε να πούμε ποια η σημασία της τελετουργίας αυτών των εθιμοτυπικών παραδόσεων σε σχέση με τα στάδια πένθους που βιώνει κάποιος, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι ένας μπούσουλας που τον βιώνουν όλοι, στην ίδια συχνότητα, στην ίδια ένταση. Είναι κάτι υποκειμενικό, κάτι που αφορά τον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά πως βιώνει τα όσα ακολουθούν μετά τον θάνατο. Θα δοθεί μία πιο γενικευμένη σημασία αυτής την συσχέτισης η ψυχολογία του πένθους με την τελετουργία των εθίμων και συγκεκριμένα τα μνημόσυνα.

      Μνημόσυνα: η τελετουργία τους και η σημασία τους στην ψυχολογία των ανθρώπων

      Ο θάνατος, ως φυσικό αποτέλεσμα και τελευταίος σταθμός της ζωής, ασκεί την επίδρασή του σε κάθε ανθρώπινο όν. Το πένθος είναι οι συναισθηματικές και σωματικές αντιδράσεις και επιπτώσεις που αισθάνονται οι άνθρωποι λόγω θανάτου ενός αγαπημένου προσώπου. Παρά την παγκοσμιότητα, όμως, του φαινομένου, κάθε περιοχή ακολουθεί τα δικά της έθιμα και το δικό της τυπικό, για να συνοδεύσει τους ανθρώπους της στην τελευταία τους κατοικία.

      Τα μνημόσυνα, όπως είναι γνωστό, είναι μια κοινωνική υποχρέωση, αλλά και χριστιανικό καθήκον. Η πανάρχαια αυτή συνήθεια της τελέσεως μνημόσυνου έχει τις ρίζες της από την Αγία Γραφή, την Ιερή παράδοση και τους Αποστολικούς κανόνες, και συμβολίζει τη σχέση και το δεσμό των ζώντανών με τους νεκρούς. Εκτός από τα τριήμερα και εννιάμερα, που γίνονται σε πολύ κλειστό κύκλο, έχουμε τα σαράντα, τα εξάμηνα, το ετήσιο και τα τρίχρονα. Βέβαια οι πολύ στενοί συγγενείς δεν παραλείπουν την επέτειο του θανάτου (Πηγή thassos-island.gr). Το 40ήμερο μνημόσυνο θεωρείται σαν η τελευταία εκδήλωση των ζώντων προς τον νεκρό, πριν η ψυχή παύσει να περιπλανάται στη γη. Πίστευαν ότι η ψυχή επί χρονικό διάστημα 40 ημερών παρέμενε στη γη και περνούσε απ’ όπου είχε περάσει ο αποθανών κατά το διάστημα της ζωής του στη γη.

      Σε τι ωφελεί ένα μνημόσυνο;

      Αυτή η τόσο δύσκολη συναισθηματικά διαδικασία έχει να κάνει και με την έκθεση του ατόμου προς τους γύρω του, η προετοιμασία εκείνης της ημέρας, κινητοποιεί τους ζώντες κάποιες ημέρες πριν για να είναι όλα τέλεια να εκτελεστεί η μνημόσυνος δέηση. Τις περισσότερες φορές το πένθος είναι πολύ βαρύ και δύσκολο και αυτού του είδους οι τελετουργίες τους ωθούν με κάποιον τρόπο να «ξεφύγουν» έστω για λίγο από το «μαύρο πένθος» στο οποίο μπορεί να έχουν μπει. Βέβαια για αρκετούς είναι μία διαδικασία τιμής προς τον νεκρό, ένας φόρος τιμής, ένας σεβασμός η προετοιμασία αυτής της τελετουργίας. Θεωρείται ότι τον τιμούν με όλη αυτή την τελετουργία, ίσως και γ’ αυτό πολλά χρόνια τώρα ακολουθείται πιστά η διαδικασία και η σειρά τέλεσης των μνημόσυνων. Τα τριήμερα γίνονται για να παρακαλέσουμε τον Πατέρα τον Υιόν και το Άγιον Πνεύμα να ελεήσει την ψυχή του κοιμηθέντος ,επειδή ο Θεός είναι Τσισυπόστατος. Τα εννιάμερα τα κάνουμε ,για να παρακαλέσουμε τα εννέα Ουράνια τάγματα των Αγγέλων για να δεηθούν προς τον Θεό, μαζί με μας , υπέρ της ψυχής του κοιμηθέντος. Τα ουράνια τάγματα είναι: τα Χερουβείμ, τα Σεραφείμ, οι Θρόνοι, οι Κυριότητες, οι Αρχές, οι Εξουσίες, οι Δυνάμεις, οι Άγγελοι και οι Αρχάγγελοι. Τα σαράντα τα κάνουμε ,διότι μετά από σαράντα ημέρες, η ψυχή θα φύγει από την γη για να πάει να λογοδοτήσει στον Θεό. (Πηγή thassos-island.gr)

      Το πως έχει απεβιώσει ο νεκρός (είτε από κάποια ασθένεια, είτε απρόσμενα, είτε από αυτοκτονία), για εκείνους που μένουν πίσω και ιδίως για τους ποιο στενά συναισθηματικά ανθρώπους του, το πένθος είναι βαρύ, δύσκολο και πολύ χρονοβόρο. Ο καθείς σύμφωνα με την πρωσοπικότητα και τον χαρακτήρα του θα εκδηλώσει και το πένθος του. Είτε αυτό είναι εμφανές στους άλλους είτε όχι για τον ίδιο είναι κάτι πολύ προσωπικό που το βιώνει μόνος του, με τον εαυτό του, χωρίς απαραίτητα να έχει πάντα την ανάγκη να «ακουμπήσει» κάπου ή να μοιραστεί κάτι. Τα τριήμερα, έτσι όπως ονομάζονται ψυχολογικά είναι το διάστημα εκείνο όπου ο άνθρωπος που έχει μείνει πίσω είναι σε κατάσταση σοκ, τις περισσότερες φορές δεν έχει συνηδητοποιήσει εκείνο που του έχει συμβεί, και σε τι νέα πραγματικότητα έχει κληθεί να μπει. Γ’ αυτό ίσως στο τριήμερο μνημόσυνο η παρουσία των ατόμων είναι ελάχιστη κυρίως μόνο η οικογένεια του νεκρού, είναι μία πολύ προσωπική και ιδιαίτερη στιγμή να «ξαναβρεθούν» «μαζί» και ο ζώντας να αφεθεί, να θρηνήσει, να αφήσει το συναίσθημα του να ξεχειλίσει κάτι που πριν από τις τρεις ημέρες η συναισθηματική κούραση, το σοκ και το πρωτόγνωρο δεν άφηναν το συναίσθημα να εκδηλωθεί. Η διαδικασία του τριήμερου μνημόσυνου, γίνεται πολύ σύντομα σαν να έχει γίνει έτσι για να δώσει τον χώρο στον ζώντα να μείνει μόνος, να πενθήσει , να νοσταλγήσει να εκδηλώσει ότι μέχρι εκείνη την στιγμή ‘ήταν παγωμένο και δεν είχε εκδηλωθεί. Η συναισθηματική κούραση και εξουθένωση εκείνες τις ημέρες είναι πολύ επιφορτισμένη.

      Στα εννιαήμερα μπορεί το βαρύ συναίσθημα είτε να έχει κοπάσει ελάχιστα ή ακόμα και να έχει αυξηθεί σε πολύ έντονο βαθμό. Εξάλλου γνωρίζουμε ότι το πένθος έχει πολλές μορφές και εκδηλώνεται σύμφωνα με τον ρυθμό και την προσωπικότητα του ζώντα. Στις 10 πρώτες ημέρες μετά τον χαμό του νεκρού οι κοντινοί του άνθρωποι είναι πιθανό να έχουν αρχίσει δειλά-δειλά να συνειδητοποιούν το τι έχει γίνει, πηγαίνουν μαζί με έναν ιερέα στον τάφο και ακολουθούν μία τελετουργία που είθισται να γίνεται αιώνες τώρα, και σ’ αυτή την περίπτωση η διαδικασία αυτή γίνεται σε κλειστό κύκλο, ο ζώντας επιθυμεί να επιστρέψει πίσω στις σκέψεις του, στο πένθος του, στην καθημερινότητα που δυστυχώς έρχεται να του υπενθυμίσει το προχώρημα, κάτι που εκείνη την στιγμή ο ίδιος δεν θέλει να κάνει, δηλαδή να προχωρήσει. Οι κινήσεις τις καθημερινότητας σ’΄ εκείνη την φάση, είναι μηχανικές, πράγματα που είναι να γίνουν διότι έτσι πρέπει. Αυτή βέβαια είναι και η τεράστια διαφορά εκείνου που μένει με εκείνου που φεύγει. Προχώρημα μεν αλλά με πολλά εμπόδια.

      Το μνημόσυνο που γίνεται πλέον στα σαράντα νοηματοδοτεί αυτό που είπαμε και παραπάνω, ότι η ψυχή πλέον πηγαίνει στον Θεό, σύμφωνα με την θρησκεία μας. Για τον ζώντα είναι μία μικρή συμβολική «εορτή» προς τιμή του νεκρού, εξού και τις συνήθεις εκδηλώσεις στο τραπέζι εμφανίζεται το κρέας σε κάποιες περιοχές και σε άλλες το ψάρι. Στα σαράντα συνήθως παρευρίσκεται αρκετός κόσμος για να τιμήσει τον νεκρό αλλά και την οικογένεια του. Όπως και την ημέρα της κηδείας έτσι και στα σαράντα οι ζώντες λίγες ημέρες πριν έχουν μπει σε μία διαδικασία προετοιμασίας για εκείνη την ημέρα πολύ σημαντική για τους ίδιους αλλά και για την εκκλησία. Μετά από σαράντα ημέρες η ψυχή του ανθρώπου που έχει μείνει πίσω, είναι πια πιο ελεύθερη να εκδηλώσει το πένθος της, η συνειδητοποίηση είναι πλέον πιο εμφανή, ο κόσμος πλέον μπορεί να είναι πιο εκδηλωτικός, έχει επιστρέψει «σχεδόν» πλήρως στις επαγγελματικές του υποχρεώσεις, αλλά το κλίμα μέσα στο σπίτι παραμένει βαρύ, δύσκολο και σκοτεινό. Υπάρχουν βέβαια και πολλές ξεχωριστές περιπτώσεις που αν φεριπείν μία γυναίκα χάσει τον σύντροφο της και έχει παιδιά να έχει αποφασίσει πολύ νωρίτερα το πένθος της, να το «πνίξει», να αποφεύγει να φορά μαύρα με μοναδική σκέψη να μην αμαυρώσει την ψυχή των παιδιών της. Είναι αρκετά δύσκολο αυτό διότι η γυναίκα αυτή δεν αποφορτίζεται σχεδόν καθόλου!!! Η δύναμη για να προχωρήσει είναι τα ίδια της τα παιδιά, είναι ο λόγος για να προχωρήσει και να επιβιώσει. Το ετήσιο μνημόσυνο τώρα νοηματοδοτεί αρκετά για όλους, έχουν συμβεί πάρα πολλά μέσα σ’ έναν χρόνο, το συναίσθημα, οι δυσκολίες, οι καινούργιες καταστάσεις, οι νέες πραγματικότητες, οι προσαρμογές, το πένθος εναλλάσσονται μέσα σ’΄αυτό τον χρόνο. Εάν ο ζώντας αποφασίσει αυτή την ημέρα να την μοιραστεί με κόσμο που θα ήθελε να παραβρεθεί για να τιμήσει τον νεκρό, είναι μία μικρή εορτή προς τιμή του, μόνο που σ’ αυτή την περίπτωση συνήθως ο οδυρμός πλέον έχει μειωθεί αρκετά. Ο κοντινός άνθρωπος φαινομενικά δείχνει να είναι περισσότερο ψύχραιμος, ήρεμος, η θλίψη παραμένει και οι αναμνήσεις μπορεί να ξαναζωντανεύουν, εάν έφυγαν ποτέ!!!!

      Η θέση των παιδιών στις τελετουργίες των μνημόσυνων

      Εξαρτάται από τον γονιό τι τακτική θα ήθελε να ακολουθήσει και βέβαια ρόλο σημαντικό έχει η ηλικιακή φάση στην οποία βρίσκεται το παιδί. Οι απόψεις σ’ αυτό το θέμα ποικίλουν, από γονείς, ειδικούς που ασχολούνται με την ψυχική υγεία των παιδιών, εκπαιδευτικών........Τον πρώτο καιρό επειδή ο γονιός μπορεί να είναι σε μία κατάσταση έντονης συναισθηματικής φόρτισης να μην μπορεί να πάρει την ανάλογη απόφαση, προμυθοποιούνται στενοί συγγενείς η λοιποί που γνωρίζουν την οικογένεια και προβαίνουν εκείνοι στην προστασία του παιδιού. Μπορεί ο γονιός μπροστά στο παιδί να εκδηλώνεται με ψυχραιμία αλλά εκείνο που δεν μπορεί να αποφευχθεί είναι οι εκδηλώσεις των υπολοίπων γ’ αυτό και ορισμένοι τα μικρά παιδιά αποφεύγουν να τα παίρνουν μαζί σε συγκεντρώσεις με πολύ κόσμο, όπου η εκδήλωση του πένθους μπορεί να γίνει με έντονο τρόπο. Την κύρια πάντως απόφαση την έχει ο γονιός, στο τι θα κάνει με το/τα παιδιά του, σε μεγαλύτερες ηλικίες πολλές φορές ζητούν τα ίδια τα παιδιά να παραβρεθούν στο μνημόσυνο του γονιού που «χάθηκε». Είναι ένας τρόπος να μοιραστεί μαζί του, σκέψεις του, να νιώθει ότι είναι μέρος του συνόλου και ειδικά το πρωτότοκο παιδί να «αποδείξει» στον γονιό που έφυγε ότι «είναι εκείνος τώρα εκεί!!!»

Τα παιδιά και ιδίως οι έφηβοι έχουν έναν πολύ ξεχωριστό τρόπο να εκδηλώνουν εκείνο που τους δυσκολεύει, αναζητούν την μοναξιά τους, αποσύρονται για ένα διάστημα από τις ενασχολήσεις τους, ή καταφεύγουν στις παρέες τους. Μπορούν όποτε το θέλουν ή το ζητούν να επισκέπτονται το μέρος στο οποίο βρίσκεται ο νεκρός γονιός τους, να εκδηλώνουν την δυσκολία με όποιον τρόπο τους αντιπροσωπεύει χωρίς επικρίσεις και καθοδηγήσεις από τους ενήλικες. Κάποτε ένας νεαρός γιος που αγαπούσε την μουσική και σύνθετε στίχους, αποχαιρέτησε τον πατέρα του την ημέρα της κηδείας του με ένα τραγούδι που σύνθεσε εκείνη την ημέρα!!!

      Ο θάνατος ενός γονέα και η ψυχοσυναισθηματική κατάσταση ενός παιδιού

      Το γεγονός του θανάτου ενός γονιού είναι αναμφίβολα μία από τις πλέον επώδυνες καταστάσεις που μπορεί να αντιμετωπίσει ένα παιδί, όσο πιο μικρό είναι σε ηλικία τόσο πιο δύσκολο θα του είναι να το διαχειριστεί –ίσως- στο μέλλον (A. Marcoli, 2001). Κάτω από την ηλικία των έντεκα χρόνων τα παιδιά είναι πιο εκτεθειμένα στους ψυχολογικούς κινδύνους που προκαλούνται από αυτό το γεγονός ιδίως όταν χάνεται ο γονέας ο οποίος αποτελεί το σημαντικό πρόσωπο αναφοράς για το παιδί. Σ’ αυτή την ηλικία το μεγαλύτερο μέρος των συναισθημάτων του παιδιού προέρχεται από τους γονείς του. Η στάση του περίγυρου στο παιδί που χάνει τον γονέα του έχει πολύ σημαντική και μέγιστη σημασία. Καλείται το παιδί να βοηθηθεί, να εκφράσει και να επεξεργαστεί τον θυμό του, τον οποίο θα νιώσει όταν αισθανθεί το αίσθημα της εγκατάλειψης, θα χρειαστεί να εκδηλώσει όλα του τα συναισθήματα ειδάλλως μπορεί να κατευθυνθεί προς επιθετικότητα απέναντι στον εαυτό του (Π. Φένατζι).Έχει παρατηρηθεί ότι μετά τον χρόνο υπάρχει μία αντιστροφή της επιθετικότητας του παιδιού που συνίσταται στο να πληγώνει τον εαυτό του ‘έναντι της μητέρας του. Δυστυχώς κανείς δεν μπορεί να αποτρέψει σ’ ένα παιδί την δυσκολία και την δοκιμασία αυτής της νέας πραγματικότητας του. Εκείνο όμως που μπορεί να αποτραπεί είναι η προσθήκη περαιτέρω δυσκολιών μ’ εκείνη που από μόνη της είναι μία δυσχερέστατη δοκιμασία.

      ***Σε πολύ μικρά παιδιά η είδηση ενός χαμού βοηθάει αρκετά η αφήγηση μίας ιστορίας, ή το διάβασμα ενός παραμυθιού. Στο εμπόριο υπάρχουν πολλά βιβλία που βοηθούν πως με ένα συμβολικό τρόπο μπορούν να καταλάβουν την έννοια μίας απώλειας ενός πολύ σημαντικού –για τον ίδιο- ανθρώπου.

Σάββατο 18 Οκτωβρίου 2014

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΦΟΒΟΣ / ΤΙ ΦΟΒΑΤΑΙ ΕΝΑΣ ΜΟΝΟΓΟΝΕΑΣ

      Όλοι μα όλοι οι άνθρωποι σε κάποια φάση της ζωής τους είναι πολύ πιθανό να έχουν νιώσει φόβο για κάτι ακόμα και για κάποιον. Τι είναι όμως ο φόβος, αυτό το σύμπλεγμα συναισθημάτων που «κλειδώνει» αρκετές φορές τις ψυχές των ανθρώπων, περιορίζει την κινητικότητα τους, τον δυναμισμό τους την ελευθερία τους;; Ο φόβος μπορεί να μετατραπεί σε φοβία και θα δούμε παρακάτω κάποια βασικά στοιχεία του διαχωρισμού αυτών των δύο. Οι μονογενείς ίσως να έχουν έναν επιπλέον λόγο να αισθάνονται φόβο για την ζωή τους, ή για το παιδί τους, φόβο ότι είναι «μόνοι» και δυσκολεύονται να διαχειριστούν καταστάσεις μη αναμενόμενες, απρόοπτα κα. Βέβαια όταν κάποιον μονογονέας είτε από επιλογή είτε όχι, όταν πλέον πορεύεται ως ενήλικας μόνο με τα ανήλικα παιδιά του, τότε αποκτά τεράστια δύναμη, αποφασιστικότητα, σκληραίνει για να επιβιώσει. Δεν επαναπαύεται και δεν χαλαρώνει σχεδόν ποτέ, είναι συνέχεια σε μία διαρκή εγρήγορση για να επιτύχει και να καταφέρει πράγματα. Είναι αξιέπαινα άτομα και αξίζουν τον σεβασμό όλων.

      ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΜΟΝΟΓΟΝΕΙΚΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ

      Μονογονεϊκή χαρακτηρίζεται η οικογένεια στην οποία ένας γονέας χωρίς σύζυγο, ανεξάρτητα από το λόγο για τον οποίο έχει μείνει μόνος/-η και ανεξάρτητα από την ύπαρξη άλλων ενήλικων μελών στην οικογένεια, ζει με ένα τουλάχιστον ανύπαντρο παιδί εξαρτημένο από αυτόν/-η (άγαμη μητέρα ή άγαμος πατέρας, χήρος/-α, διαζευγμένος/-η).

      Τις τελευταίες δεκαετίες οι μονογονεϊκές οικογένειες έχουν αυξηθεί στις ευρωπαϊκές χώρες. Σήμερα αντιπροσωπεύουν το 3% περίπου όλων των ευρωπαϊκών οικογενειών και το 9% των οικογενειών με παιδιά. Οι γυναίκες αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία των μονογονέων τόσο στην Ευρώπη γενικά όσο και στην Ελλάδα ειδικά, με το αντίστοιχο ποσοστό να ανέρχεται στο 91%.

      Σύμφωνα με τις στατιστικές της Eurostat το 2001 στην ΕΕ των 15 υπήρχαν 4,3 εκατ. μονογονεϊκές οικογένειες. Ο αριθμός αυτής της μορφής οικογενειών έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια, αλλά σε διαφορετικά ποσοστά ανά κράτος μέλος. (πηγή: Κλίμακα) Οι μονογονεϊκές οικογένειες στην Ελλάδα (τουλάχιστον) αποτελούν μια κατεξοχήν «ευπαθή» ομάδα του πληθυσμού, μία κατάσταση που οι περισσότεροι δυσκολεύονται να αποδεχθούν ότι υπάρχει και επιπλέον έχουν να αντιμετωπίσουν αρκετά θέματα γραφειοκρατικά, επιδόματα... Οι οικογενειακές ευθύνες και εργασιακή ζωή είναι αρκετά (για ορισμένους) αντίξοες, καλούνται συνεχώς να «παλεύουν» για ότι δικαιούτο, να ενημερώνονται και να διεκδικούν τα όσα (δικαιωματικά) τους ανήκουν.. Οι επιπτώσεις των πιέσεων αυτών εξαρτώνται τόσο από τη «συνεισφορά» του πρώην συντρόφου αλλά και των οικογενειακών και άλλων κοινωνικών δικτύων βοήθειας, όσο και από τις προνομιακές ρυθμίσεις και τις δυνατότητες πρόσβασης σε κοινωνικές υπηρεσίες. Είναι σημαντικό και εν μέρι ανακουφιστικό ότι η πολιτεία μεριμνά ιδιαίτερα τις παροχές για την προστασία της μονογονεικής οικογένειας. Τα ΜΜΕ, κοινωνικά μέσα δικτύωσης είναι μερικοί τρόποι για να ενημερώνονται οι μονογενείς για θέματα που τους αφορούν και επάξια δικαιούτο..

      ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΦΟΒΟΣ ΚΑΙ ΤΙ ΦΟΒΙΑ

      Ο μεγαλύτερος φόβος του ανθρώπου, μαζί με αυτόν του θανάτου με τον οποίο συνήθως συνδέεται, είναι η πιθανότητα απαξίωσης, περιφρόνησης, ή εχθρότητας εκ μέρους των άλλων. Αυτή η θεωρία πολλές φορές μπορεί να μην ευσταθή διότι στην πραγματικότητα κανένας δεν ασχολείται σοβαρά με κάποιον άλλον και αν το κάνει είναι κάτι περιστασιακό και επιπόλαιο. Η αίσθηση αυτή δημιουργείται σε ανθρώπους που τα βιώματα τους, τραυμάτισαν την αυτοεκτίμηση τους συνήθως κατά την παιδική ηλικία. Πρόκειται για ένα σύνολο μεγάλων αλλά και μικρών τραυμάτων που η εκδήλωση τους είτε έχει να κάνει μ’ αφορμή ενός ενοχλητικού συμβάντος είτε μπορεί να έχουν πάρει την μορφή διάφορων συμπλεγμάτων κοινωνικού φόβου. Ο φόβος θεωρείται ένα δυσάρεστο και έντονο συναίσθημα, λειτουργεί όμως ως μηχανισμός επιβίωσης και προστασίας. Αν δεν υπήρχε το συναίσθημα του φόβου, τότε ο άνθρωπος θα δυσκολευόταν να αντιληφθεί τους κινδύνους που τον απειλούν στην ζωή του και θα ήταν ανίσχυρος να αυτοπροστατευθεί, αλλά και να φροντίσει και να προστατέψει τους σημαντικούς του άλλους. Ενώ λοιπόν ο φόβος είναι χρήσιμος με καθαρά επιβιωτική αξία, η φοβία –που στην ουσία είναι παράλογος φόβος- είναι μια δυσάρεστη (συναισθηματικά) και άκρως δυσλειτουργική (ως συμπεριφορική αντίδραση) κατάσταση, που παγιδεύει το άτομο, περιορίζοντας τη ζωή του και χωρίς πραγματικά να την προστατεύει, όπως γίνεται στην περίπτωση του φόβου (Marks, 1993). Φόβος λοιπόν είναι η φυσιολογική και αναμενόμενη αντίδραση μπροστά σε έναν πραγματικό κίνδυνο, ή ακόμα και μία ορατή απειλή. Ενώ η φοβία είναι η υπερβολική αντίδραση φόβου σε κάτι, καθαρά υποκειμενική μα εντελώς δυσανάλογη με το μέγεθος του πραγματικού κινδύνου ή της επικείμενης απειλής(Marshall, 1994). Άρα λοιπόν, στην φοβία δεν υπάρχει κάποιος πραγματικός αντικειμενικός κίνδυνος κατά της ζωής του ατόμου, το ίδιο το άτομο όμως αντιδρά ακριβώς σαν να απειλείται η ζωή του.

      Οι πραγματικές αιτίες του ‘άγχους οποίες απορρέουν από αλληλεπιδράσεις του παρελθόντος, του παρόντος ακόμα και του μέλλοντος, μας διαφεύγουν, διότι βασίζονται σε μία παλιά ασυνείδητη υποψία πως οι άνθρωποι είναι ανεπαρκείς και άρα μη αποδεκτοί από τους άλλους. To άγχος, δεν είναι τόσο προσδιορίσιμο όπως στις φοβίες, είναι πιο αόριστο και γενικευμένο και αφορά το κατά πόσο ένα άτομο νιώθει ικανό να ανταπεξέλθει απέναντι στις φανταστικές ή πραγματικές απαιτήσεις των εκάστοτε εξωτερικών καταστάσεων (επαγγελματικών, οικογενειακών, κοινωνικών κλπ.). Στο άγχος, το άτομο υπερεκτιμά την δυναμική που μπορεί να έχουν οι εξωτερικές περιστάσεις/συνθήκες και να υποτιμά την δική του ικανότητα να μπορέσει να «τα καταφέρει σε κάτι». Όσο μεγαλύτερη είναι η υποτίμηση των δυνατοτήτων του, τόσο μεγαλύτερη είναι η υπερεκτίμηση των απαιτήσεων του περιβάλλοντος, και κατα συνέπεια τόσο πιο παθολογικό γίνεται το άγχος. (Ευαγγ. Κουσιάδης)

      Στην περίπτωση των φοβιών αλλά και του άγχους, είναι πολύ σημαντικό να έχουμε υπόψην ότι δεν είναι τα φοβικά – εξωτερικά αντικείμενα/ερεθίσματα αυτά καθεαυτά που προκαλούν το άγχος και τον φόβο, αλλά ο τρόπος που τα άτομα το αντιμετωπίζουν, σκεπτόμενοι επάνω σ’ αυτά και αντιδρώντας ανάλογα. Είναι φυσιολογικό και χρήσιμο ακόμα και να βιώσει κάποιος τον φόβο σε επικίνδυνες καταστάσεις. Ο φόβος είναι μια προσαρμοστική αντίδραση του ανθρώπου. Εξυπηρετεί ένα προστατευτικό σκοπό. Με το σώμα μας και το μυαλό σε εγρήγορση και έτοιμοι για δράση, είμαστε σε θέση να ανταποκριθούμε γρήγορα και να προστατεύσουμε τον εαυτό μας. Αλλά στις φοβίες η απειλή είναι σε μεγάλο βαθμό υπερβολική ή ανύπαρκτη. (Πολυζόπουλος Ε., Ψυχίατρος) Συνήθως οι άνθρωποι φοβούνται την μη αποδοχή από τους άλλους, αλλά και από τον ίδιο τους τον εαυτό, είναι η ενοχή που κυριεύει τον άνθρωπο και αποτελεί το κυρίαρχο εμπόδιο για την ανθρώπινη ευτυχία. (Lucio Della Seta, 2007)

      ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ ΦΟΒΙΑΣ

      Τα κύρια συμπτώματα που παρατηρούμαι στις φοβίες είναι τα εξής: Δυσκολία στην αναπνοή, ταχυκαρδία ή αίσθημα παλμών, πόνος στο στήθος ή σφίξιμο, τρόμος ή τάση για εμετό, αίσθημα ζάλης ή λιποθυμία, σφίξιμο στο στομάχι, αίσθημα κρύου ή ζέστης, μυρμήγκιασμα των αισθήσεων, εφίδρωση. Ψυχολογικά συμπτώματα μιας φοβίας: αίσθημα πολύ μεγάλου άγχους ή πανικού, έντονη ανάγκη φυγής, αίσθηση "εξωπραγματικού", ο φόβος της απώλειας ελέγχου, αίσθηση σαν να πρόκειται να πεθάνετε, υπερβολική αντίδραση, και αίσθημα ανικανότητας ελέγχου του φόβου.

      ΑΙΤΙΕΣ

      Οι αιτίες που κρύβονται πίσω από τις φοβίες είναι ποικίλες. Αρκετές είναι οι επιστημονικές μελέτες που τονίζουν τη σημασία της κληρονομικότητας. Η θεωρία αυτή υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι είναι βιολογικά «προγραμματισμένοι» να φοβούνται. Σύμφωνα με αυτή τη λογική, άνθρωποι με οικογενειακό ιστορικό αγχωδών διαταραχών (π.χ. φοβίες) έχουν αυξημένες πιθανότητες να παρουσιάσουν και οι ίδιοι ανάλογα προβλήματα. Επίσης αρκετοί πιστεύουν ότι οι φοβίες είναι αποτέλεσμα μάθησης . Το άτομο, μπορεί να «μάθει» να φοβάται, επειδή ήρθε αντιμέτωπο με ένα ερέθισμα το οποίο έχει συνδέσει με αρνητικά συναισθήματα από δικό του βίωμα. Κύριο και ουσιαστικό ρόλο έχει η προσωπικότητα του καθενός το πως ερμηνεύει τον κόσμο, τα ερεθίσματα γύρω του. Δύο άνθρωποι που μπορεί ταυτόχρονα να βιώνουν ένα κοινό ερέθισμα να αντιδράσουν τελείως διαφορετικά ο ένας με τον άλλον, η αντίδραση αυτή είναι που τελικά καθορίζει την ψυχική ισορροπία του εκάστοτε ατόμου.

      ΟΙ ΦΟΒΟΙ ΤΩΝ ΜΟΝΟΓΟΝΕΩΝ

      Αναφέρουμε φόβους και όχι φοβίες διότι «αγγίζουμε» τις ανησυχίες εκείνες που είναι λογικό να αισθάνονται οι γονείς αυτής της ομάδας. Δεν υπάρχει περίπτωση οποιοσδήποτε γονιός να μην έχει ανησυχίες, άγχη, φόβους για ότι αφορά τα παιδιά του, την πορεία τους αλλά και για τους ίδιους, την υγεία τους, την πορεία της ζωή τους. Θεωρείτο φυσιολογικό για τους μονογενείς οι φόβοι να είναι πιο έντονοι από άλλους γονείς. Για παράδειγμα όταν ένας μονογονέας είναι χήρος, ξαφνικά η ανησυχία του μην τυχόν πάθει και εκείνος κάτι, κορυφώνεται. Είναι διαφορετικό όταν σε ένα σπίτι υπάρχουν και οι δύο γονείς και διαφορετικό όταν «ξαφνικά» ο ένας «φεύγει». Ο χήρος μονογονέας ξαφνικά αισθάνεται υπεύθυνος για όλα, κυριαρχούν έντονα αισθήματα παντοδυναμίας, ότι πρέπει και χρειάζεται να τα καταφέρει όλα μόνος του, ότι θα χρειάζεται στο εξής να λειτουργεί για δύο ακόμα και για τον γονιό που «έφυγε». Ο πρώτος καιρός για τον γονέα που μένει πίσω είναι σαφώς πιο δύσκολος οπότε και οι φόβοι του έχουν μία βάση δικαιολογημένη. Η ανησυχία έρχεται όταν αυτός ο φόβος γίνει φοβία, δηλαδή μεγαλώνοντας τα /το παιδιά./ι ο μονογονέας ανησυχεί για το παραμικρό, δεν μπορεί πλέον να απολαύσει κάτι στην ζωή του, διότι η βαθιά σκέψη του είναι στο ότι μπορεί να πάθει και εκείνος κάτι. Μία άλλη φοβία που δημιουργείται στους χήρους μονογενείς είναι η ανάγκη εξάρτησης που δημιουργείται «ξαφνικά» μετά από την απώλεια. Εξάρτηση κυρίως από μεριά του γονιού προς το παιδί και αντίστοιχα. Τα παιδιά όπως και να έχουν έρθει τα πράγματα χρειάζεται να προχωρούν την πορεία τους στρεφόμενοι μόνο μπροστά, στους στόχους τους, στα ερεθίσματα τους, στο μέλλον τους. Η ανασφάλεια που εισχωρεί μέσα στον μονογονέα τον καθιστά αδύναμο να μπορεί να το διαχειριστεί όλο αυτό, μ’ αποτέλεσμα να μην μπορεί να παραμένει ήρεμος στην καθημερινότητα του.

      Μία άλλη κατηγορία μονογονέων, που αισθάνονται διάφορους φόβους είναι οι διαζευγμένοι μονογονείς. Συγκεκριμένα εδώ εμφανίζονται διάφορων ειδών φόβων ή ανησυχίες σ’ αυτούς τους γονείς. Το πως δηλαδή θα διαχειριστούν οι ίδιοι αλλά και τα παιδιά το διαζύγιο, τι θα επιφέρει στα μέλη της οικογένειας και αργότερα καθώς τα παιδιά θα μεγαλώνουν ο φόβος του γονιού θα είναι μην τυχόν επαναληφθεί στην ζωή των παιδιών τους το ίδιο μοτίβο, να χωρίσουν και οι ίδιοι από τις οικογένειες τους. Οι περισσότεροι μονογονείς όταν οι γάμοι των παιδιών τους δεν «προχωρούν» ενοχοποιούνται στρέφονται στον εαυτό τους, κατηγορώντας τους εαυτούς τους ότι τα ερεθίσματα που τα παιδιά τους έλαβαν δεν είναι τα πιο υγιή ή σωστά. Εσωτερικεύουν πολύ βαθιά αυτή την σκέψη μ’ αποτέλεσμα να μην μπορούν να είναι πάντα αντικειμενικοί με τις επιλογές συντρόφων των παιδιών τους.

Οι ανύπαντρες μητέρες κατά επιλογή, αλλά και εκείνες που ο πατέρας «εγκατέλειψε» την οικογένεια του, είναι μονογενείς που οι φόβοι τους εδώ έχουν να κάνουν με το πως θα ανακοινώσουν –κάποια στιγμή- στο παιδί τους την αλήθεια τους. Στην πρώτη περίπτωση οι μητέρες καλούνται να απαντήσουν ή να αυτοαποκαλύψουν στα παιδιά τους για την παρουσία ή μη ύπαρξης του πατέρα, για το πως επέλεξε να δημιουργήσει μία οικογένεια μόνη και διάφορα άλλα ερώτημα που το παιδί μπορεί κάποια στιγμή να θέσει. Ο κύριος φόβος εδώ της μονογονέα είναι η λήψη ευθυνών που μπορεί να δεχτεί ακόμα και την αποδοχή από το ίδιο το παιδί. Σαφώς τέτοιες συζητήσεις και αποκαλύψεις δεν είναι το πιο εύκολο να συμβεί, ο ενήλικας όμως έχει ένα προσόν να επιλέγει για τις επιλογές του με όποιο τίμημα και όποιο κόστος. Στην περίπτωση που ο πατέρας ή η μητέρα έχει «εγκαταλείψει» την οικογενειακή εστία δημιουργούνται πολλά ερωτήματα από το παιδί ακόμα και από μικρή ηλικία ιδίως όταν η απουσία τους ενός γονέας είναι εμφανή. Σε όποια ηλικία και να είναι ένα παιδί οι γονείς του εξηγούν με τον αντίστοιχο κατανοητό τρόπο την κατάσταση, προσπαθώντας αυτό να μην βλάψει και καταπονήσει την ψυχική του ηρεμία. Μία μητέρα φεριπείν που επέλεξε να μεγαλώσει ένα παιδί μόνη της χωρίς την παρουσία του πατέρα, θα χρειαστεί να θέσει την θέση της και την επιλογή της αυτή όταν το παιδί θα είναι σε ετοιμότητα και κατάλληλη ηλικία όπου αυτά που θα ακούσει να μπορεί να τα διαχειριστεί και αν όχι να καταλάβει (εξαρχής) τουλάχιστον να μπορεί να ακούσει.

      Αρκετοί μονογονείς συχνά αισθάνονται τον φόβο (ιδίως οι γυναίκες) ότι από την στιγμή που λείπει ο πρώην σύζυγος από το σπίτι μπορεί να τους τύχουν διάφορες καταστάσεις που οι ίδιες δεν θα μπορούν να ανταπεξέλθουν, είναι οι φόβοι για την καθημερινότητα αλλά είναι πολύ σημαντικό να αναγνωρίσει η μονογονέας πως ζούσε πριν, κουβαλούσε ασυνείδητα την ασφάλεια του συζύγου της, ένιωθε προστασία; Εάν η ίδια επέλεξε να λήξει αυτόν τον γάμο και τώρα μετάνιωσε;; Η δύναμη της συνηθείας (ακόμα και όταν κάποιοι δεν περνούν καλά) είναι αρκετά ύπουλη μπορεί να οδηγήσει τους ανθρώπους να μην εμπιστεύονται τον εαυτό τους, τις δυναμικές τους και την αξία τους. Από κάτι ίσως απλό, κάτι που έκανε ο πατέρας στο σπίτι και η γυναίκα όχι, μέχρι την ολότητα των ευθυνών που πλέον έχει αναλάβει αυτό καθιστά μεγάλη ανασφάλεια, μπορεί να δημιουργηθούν φοβίες και το άτομο αυτό να πάρει ίσως λίγο περισσότερο χρόνο μέχρι να σταθεροποιηθεί στις δυνάμεις και στις αντοχές του. Όταν τα άγχη, οι φόβοι γίνουν μόνιμοι «κάτοικοι» στην ψυχή και στον νου του ανθρώπου, είναι σαν να στερεί το δικαίωμα να ζει την ελευθερία του, τα λάθη και τα πάθη του, τις αδυναμίες του. Οι μονογονείς ίσως έχουν έναν λόγο παραπάνω να ανησυχούν για το παρακάτω, αλλά η ίδια τους η δύναμη κρύβεται στην θέληση τους για το παρακάτω.